پَتَک ها در حقیقت هویت بخشی به نقش و فرم پته هستند
کاروانسرای گنجعلیخان کرمان سالهاست که در دلش خانه ای کوچک و دنج برای عروسک های بومی این دیار فراهم کرده است و حالا «عروسک خانه مهرشید» سفیران کوچک فرهنگیش را به گوشه گوشه جهان می فرستد. حفظ فرهنگ بومی هر منطقه و ارائه آن به نسل بعدی یکی از اهداف جوامع محسوب می‌شود.
گذشته گان ما با هوشمندی با استفاده از عروسک های دست سازی که از مواد اولیه موجود در منطقه خود درست می شده، علاوه بر بازی؛ شیوه زندگی را به کودکان خود آموزش می دادند. متاسفانه در غیاب آگاهی و به دلیل نبود افراد دلسوز برای حفظ این فرهنگ، عروسک های «باربی» بدون داشتن هیچ شباهت ظاهری و هیچ قرابت فرهنگی در کنار کودکانمان قرار گرفته اند.
اما با وجود افراد دلسوزی همچون خانم «مهرشید امیر پور» که پژوهش هایی در زمینه صنایع دستی دارد و دانش آموخته هنر هم است؛ با تلاقی هنر و فرهنگ کرمانی عروسک های بومی کرمانی خلق شده اند که علاوه بر زیبایی، معرف فرهنگ کرمان هستند. جذابیت این عروسک ها به قدری است که توانسته جای خود را در دل گردشگران خارجی نیز باز کند.
برای آشنایی بیشتر با این عروسک‌ها، شما را به خواندن مصاحبه اختصاصی موسس عروسک خانه مهرشید با نشریه زن و اجتماع دعوت می کنیم.
■ لطفا خودتان را برای خوانندگان نشریه زن و اجتماع معرفی کنید.
مهرشید امیرپور هستم. متولد سال 62، کارشناس ارشد رشته نقاشی و در حال حاضر عضو انجمن نقاشان ایران هستم. علاوه بر مدیریت «عروسک خانه مهرشید»، در دانشگاه نیز تدریس می کنم.
■ با توجه به اینکه رشته شما نقاشی بوده، چه ارتباطی بین نقاشی و عروسک سازی وجود دارد؟
آخرین پروژه نقاشی های من، نمادهایی از نگارگری «رضا عباسی» داشتند. چهره ها نشانه ای بود که من در نقاشی ها از آن استفاده می کردم. از طرفی تمایلم به هنرهای سه بعدی بیشتر است؛ بنابراین دوست داشتم نقاشی هایم به صورت سه بعدی باشد. البته به عروسک فکر نمی کردم.
■ چطور وارد حیطه عروسک سازی شدید؟
اولین تجربه عروسک سازی من مربوط به دوران دبیرستان و یک عروسک ابری است. اما به صورت حرفه ای، زمانی که در دانشگاه تدریس می کردم در درس طراحی صحنه به ذهنم رسید که لباس را ابتدا برای عروسک ها طراحی و اجرا کنیم. بعد از آن به ذهنم رسید که نه تنها لباس عروسک را طراحی کنیم بلکه عروسک را نیز طراحی کنیم. این کلاس خروجی های بسیار خلاقانه ای داشت که باعث شد تا سه سال از خروجی این کلاس نمایشگاه برگزار شود.
این نمایشگاه‌ها باعث شد تا طراحی شخصیت هایی همچون «آقای محترم» برای شبکه کرمان و شخصیت کارکتر «خطو» را انجام دهم.
چطور فکر تاسیس عروسک خانه به ذهنتان رسید؟
در سال 95 کاروانسرای گنجعلیخان به هنرمندان و صنعتگران سپرده شد.
همزمان با نقاشی هایم که ریشه در نگارگری‌ها داشتند و شروع اتودهای اولیه «پَـتَک ها» و
با توجه به اینکه در محیط کاروانسرا، گردشگران زیادی رفت و آمد داشتند و در آن زمان کسی کار عروسک انجام نمی داد، از طرفی کرمان صنایع دستی فاخری دارد، تصمیم من برای تولید عروسکهایی با هویت کرمانی که در تولید آنها از صنایع دستی کرمان استفاده شده باشد، جدی تر شد.
■ کمی برایمان از شخصیت پردازی عروسک هایتان بگویید.
با توجه به اینکه کرمان صنایع دستی فاخری هم چون قلم زنی مس و پته دوزی دارد، بسیار دوست داشتم محصولی با نمادهای کرمانی تولید کنم. بنابراین در خلق شخصیت های عروسکی از پته الهام گرفتم.
برای مثال برای خلق شخصیت های « پَتَک» از پشتی پته ای که مادر بزرگم دوخته بود الهام گرفتم کتپ « ها» در حقیقت هویت بخشی به نقش و فرم پته هستند.
چهره در حقیقت شخصیت پته را کامل می کند و کار من صرفا عروسک سازی نیست بلکه هویت بخشیدن به هنر پته است.
■ برای نامگذاری عروسک ها چه معیارهایی در نظر گرفته شده است؟
سایز کوچک و نمادین بودن این کارها باعث شد نام «پَتَک» به آنها داده شود. «پَتَک» به معنی پته کوچک است. اما شخصیت ها از اسامی سوغات کرمان الهام گرفته شده است تا معرف بخشی از هویت فرهنگی کرمان باشند. علاوه بر این اسامی هر کدام از آنها با ظاهر عروسک ها نیز سازگار است، مثلا «خرما خان» صورت کشیده ای دارد.
لطفا «پتَک» ها را برایمان معرفی کنید.
«خرما خان» و «زیره خاتون» از شخصیت های قدیمی تر هستند، «قوتو خان» و «گل پونه» هم از شخصیت های میانسال هستند.
«کلمپه بانو» به صورت شخصیت مجرد طراحی شده است. شخصیت‌هایی همچون «ننه قطاب» و «ملک بادام» نیز از دیگر اعضای این مجموعه «پَتَک ها» هستند.
شما پژوهش‌هایی در ارتباط با عروسک ها انجام داده‌اید؛ کمی از عروسک های موجود در کرمان برایمان بگویید.
تمام مواردی که در ساخت عروسک ها به کار برده می‌شود، از مواد اولیه برای ساخت تا جزییاتِ موجود در لباس عروسک ها، نمایانگر آداب و جزئیات زندگی منطقه‌ای است که عروسک در آن ساخته شده است. به طور کلی عروسک ها به دو دسته «بومی- محلی» و عروسک های «آیینی- نمایشی» دسته بندی می‌شود. در گویش کرمانی از عنوان «لوپتو» برای عروسک های بومی استفاده می شود. ریشه این کلمه از واژه «لُعبَت» است که در گویش کرمانی «لوپتو» گفته می شود. کرمان به واسطه گستردگی جغرافیایی؛ لوپتوهای مختلفی دارد. در حال حاضر یک نوع لوپتو شناسایی و عروسک های موجود در عروسکخانه مهرشید برگرفته از این نوع لوپتو هستند.
اما در حال شناسایی و تولید انواع دیگر عروسک ها برگرفته از مناطق مختلف کرمان هستیم.
تصمیم داریم به زودی جشنواره ای برای معرفی لوپتوهای مناطق مختلف کرمان برگزار کنیم.
■ آیا کارِ عروسکخانه به حرفه نقاشی شما صدمه نزده است؟
در حال حاضر علاوه بر دیگر اعضای خانواده عروسکخانه،حدود20 نفر برای تولید عروسک های «پَتَک» در کنار ما هستند.
این امر احساس مسئولیت بزرگی در من ایجاد کرده است؛ زیرا «پَتَک ها» به عنوان یک نماد کرمانی شناخته شده اند و به سراسر جهان فرستاده می شوند، چون به عقیده بسیاری این عروسک ها به عنوان هدیه می تواند معرف فرهنگ و نماد کرمان باشند. این موارد باعث شده که تولید آنها برایمان ارزش و اولویت خودش را داشته باشد.
از یک طرف احساس مسئولیت بزرگی در قبال کرمان و همکاران شاغل در مجموعه عروسکخانه احساس می‌کنم.
از طرف دیگر بسیار تمایل دارم تا عروسکهای خلاقانه دیگر نیز طراحی و تولید کنم و در تلاش هستم تا زمانی را برای حرفه نقاشی اختصاص دهم.
البته ما چهار مدل عروسک شبیه سازی داریم که در این عروسک های شبیه سازی شده می توانم حس نقاشانه ای که دارم را دنبال کنم.
■ کمی از این عروسک های شبیه سازی شده برایمان بگویید
جدا از «پَتَک» و «لوپَتو»، بسیاری از افراد به ما مراجعه می کنند و تمایل دارند که عروسک های عزیزانشان را داشته باشند. ما عروسک افراد را بر اساس چهره فرد طراحی و در نهایت تولید می کنیم. این عروسک های شبیه سازی شده در «پَتَک» و «لوپَتو» نیز وجود دارند.
■ آیا اقدامی برای ثبت این عروسک ها نیز انجام داده اید؟
«پَتَک» در سال 96 به واسطه متفاوت و متمایز بودن با سایر عروسک های موجود در بازار، به عنوان اثر هنری ثبت شد و تولید آن انحصاراً در اختیار عروسک خانه است.
■ نشان ملی را چطور دریافت کردید؟
متاسفانه دوخت اصیل پته در طول سالیان تغییر پیدا کرده و از اصالت خود فاصله گرفته.من و همسرم به واسطه دغدغه‌ای که در مورد پته و دوخت آن و کیفیت و اصالت «پَتَک ها» داشتیم، پژوهش و مطالعه روی تعدادی پته ی قدیمی را شروع کردیم, که نتیجه آن دستیابی به دوخت اصیل و با ارزش «دوره زندیه» بود.
دو شخصیت از مجموعه «پَتَک ها» یعنی «قوتوخان» و «گلپونه» را برای داوری مهر اصالت ملی فرستادیم و موفق به دریافت نشان ملی صنایع دستی ایران برای «پَتَک ها» شدیم.
■ در عروسک خانه مهرشید چه فعالیت هایی انجام می شود؟
به عبارتی ما تنها عروسخانه در ایران هستیم که در اکثر لاینهای مرتبط با عروسک بصورت تخصصی فعالیت داریم.
از جمله: احیاء و معرفی عروسک های بومی محلی.
دیزاین عروسکهایی با هویت ایرانی با تلفیق صنایع دستی فاخر ایران و کرمان.
طراحی و تولید عروسکهایی با هویت ایرانی با تلفیق صنایع دستی فاخر ایران و کرمان.
طراحی و ساخت عروسک های نمایشی برای برنامه های تلویزیونی و تئاتر عروسکی.
طراحی و ساخت عروسک های تبلیغاتی برای برند ها و اشخاص.
فعالیت های آموزشی، پژوهشی و فرهنگی.
همچنین فضای عروسکخانه در کاروانسرای گنجعلیخان با اینکه خیلی بزرگ نیست اما به دلیل اینکه مجموعه ای منحصربفرد از عروسکهای بومی محلی نقاط مختلف ایران را در خود جا داده،مثل یک موزه کوچک پذیرای مردم و علاقمندان فرهنگ و هنر ایران است.
■ به نظر شما چه عاملی باعث شده تا توریست خارجی نیز با این عروسک ها ارتباط بر قرار کند؟
توریست ها به منظور آشنایی با فرهنگ و البته گردشگری به هر کشوری سفر می کنند. عروسک ها جنبه مردم شناسی خیلی قوی دارند. جزییاتی در لباس، چهره و حتی ساختار آنها وجود دارد که برای آشنایی با فرهنگ هر منطقه گزینه بسیار خوبی هستند و همین امر باعث شده تا برای غیر ایرانی ها نیز جذابتهایی داشته باشد. ما مشتری های غیر ایرانی داریم که مشتری های ثابت ما هستند.
■ آیا تجربه شرکت در نمایشگاه های خارج از استان را نیز دارید؟
ما فقط در نمایشگاهایی شرکت می‌کنیم که مشخصه خاصی داشته باشد. برای مثال نمایشگاه خانه هفت دست که در زمینه سوزن دوزی و به طور خاص دست دوزهای ایران تمرکز دارد. این نمایشگاه از ما به عنوان نماینده کرمان در زمینه پته برای شرکت در نمایشگاه دعوت کرد.
و در نمایشگاه اقوام ایرانی در کیش، تهران و … حضور داشتیم. همچنین یکی از معدود برندهای صنایع دستی بودیم که در رویداد و مهمانی همسران سفرا و دیپلماتهای خارجی حاضر در ایران،در وزارت امور خارجه حضور داشتیم.
ما به عنوان مجموعه ای که روی اصالت کرمان کار می کنیم، یکی از دغدغه های اصلیمان ارائه فرهنگ کرمان است.
فروشنده ها؛ تنها فروشنده نیستند بلکه سفیرانی برای معرفی و آشنایی مراجعه کنندگان با فرهنگ کرمانی به شمار می آیند.
همیشه تاکید می کنیم صرفا فروش هدف نیست بلکه تلاش می کنیم تا فرهنگ کرمانی به مراجعه کنندگان چه کرمانی و چه غیر ایرانی به طور کامل توضیح داده شود. در نمایشگاه ها نیز اولویت معرفی کرمان است.
■ چه سخنی با بانوان دارید؟
در حال حاضر ما زنان ایران مسئولیت خیلی سنگین تری روی دوش خود احساس می کنیم. مهمترین مسئولیت ما ارتقای سطح فرهنگ جامعه است.
ما می توانیم در عین حال که شاغل، کارآفرین، مادر و همسر هستیم؛ تاثیرگذاری بسیاری زیادی در زندگی افرادی که در جامعه هستند، داشته باشیم. خودتان را باور کنید و در کنار هم برای احیای فرهنگ
تلاش کنیم.
